"Dit is water"

Onze samenlevingsvorm is superieur aan alle andere ter wereld, stelt Maarten Boudry. Hij luidt zijn betoog metaforisch in door erop te wijzen dat een vis die al heel zijn leven in water zwemt, zich niet van het bestaan, noch van de voordelen van het hem omringende goedje bewust is. Boudry stelt de lezer voor een dilemma: ofwel is men een zelfweerleggend relativist die een verlammende vorm van zelfkastijding praktiseert ofwel vervoegt men hem en Gwendolyn Rutte in het bezingen van de superioriteit van 'onze samenlevingsvorm'. Dit is echter een vals dilemma. Het is perfect mogelijk om het superioriteitsdenken te bekritiseren zonder in een verlammend relativisme te vervallen. Omgekeerd hoeft het verdedigen van waarden niet noodzakelijk tot een superioriteitsgevoel leiden. 

Boudry heeft gelijk dat het relativisme zoals hij dat beschrijft zelfweerleggend is. Het maken van een oordeel, het hebben van een opinie en het onderschrijven van een waarde, houdt een zeker commitment in. Men verbindt zich tot een bepaalde positie en daarmee impliciet ook tot de bereidheid deze te verdedigen. 
Ten eerste is het belangrijk om op te merken dat het niet noodzakelijk zo hoeft te zijn dat het opkomen voor een positie impliceert dat men deze als superieur aanziet. Boudry kan natuurlijk aanbrengen dat dit een flauw semantisch spelletje is en dat het verdedigen van een positie automatisch met zich meebrengt dat men ze als superieur beschouwt. Er is volgens ons echter een subtiel onderscheid. Waarden zijn positief en staan op zichzelf. Het verdedigen van deze waarden komt voort uit de positieve waardering zelf en houdt een vorm in van verantwoordelijkheid opnemen. Zoals de (onterecht) aan Maarten Luther toegeschreven uitspraak wanneer hij zijn visies verdedigde tegen de Katholieke Kerk: “Hier sta ik, ik kan niet anders!”. Deze assertieve vorm van verantwoordelijkheid opnemen voor en uitdragen van de eigen waarden staat echter haaks op het superioriteitsdenken uitgedragen door Boudry en Rutten. Waar men in een positieve vorm waarden uitdraagt om de waarden zelf, gebeurt dit bij het superioriteitsdenken in negatieve zin. Men is superieur omdat anderen inferieur zijn. De manier waarop Boudry en Rutten hun waarden willen uitdragen wordt dan ook gekenmerkt door een zekere fragiliteit: er is telkens een ander nodig waaraan men de verdediging van de eigen waarden moet ophangen. Het is dan ook tekenend dat zowel Boudry als Rutten in hun verdediging van vrijheid en Verlichting  niet zonder de spookbeelden van respectievelijk de islam en het postmodernisme of moreel relativisme kunnen.

Boudry’s metafoor (Net zoals vissen niet meer merken dat ze in water zwemmen, merken wij de bevoorrechte positie van onze liberale samenleving niet langer op ) doet denken aan David Foster Wallaces beroemde toespraak "This is Water". Waar Boudry echter de metafoor gebruikt om erop te wijzen dat we onze eigen bevoorrechte positie in een verlichte liberale samenleving zo gewoon zijn geworden dat we ze vergeten, gebruikt Foster Wallace ze om ons er net op te wijzen dat het dit zelfgenoegzame denken is dat ons als water omringt en waarbij constante oefening nodig is om erbuiten te treden.

Het probleem met de claim tot superioriteit die Boudry verdedigt, is dus dat ze leidt tot de houding waar Foster Wallace voor waarschuwt: gevangen in onze zelfgenoegzaamheid nemen we niet langer de moeite om andere perspectieven in te nemen. Foster Wallace geeft toe dat onze maatschappij ons veel vrijheden schenkt. Hij benadrukt er echter ook bij dat we ons bewust moeten blijven van het feit dat vrijheid vele vormen aanneemt.

In de plaats van het buitensporig belichten van de vrijheid “to be lords of our own tiny skull-sized kingdoms, alone at the center of all creation” [1], houdt Foster Wallace net een pleidooi voor het voortdurend aftasten en op het spel zetten van ons eigen kleine perspectief. Eerder dan de kritieken op Ruttens uitspraak te zien als plat relativisme of verlammende zelfkastijding bieden zij ons net de mogelijkheid om de grenzen van onze samenleving te toetsen om dan te verdedigen dan wel verbeteren en veranderen.

[1] https://web.ics.purdue.edu/~drkelly/DFWKenyonAddress2005.pdf